Zwiększyły się efekty kontroli rozliczeń VAT prowadzonych przez urzędy skarbowe w 2016 r. w porównaniu do 2015 r. Kwota stwierdzonych nieprawidłowości wyniosła 7,6 mld zł i była o ponad 50 proc. wyższa niż w 2015 r. Efekty kontroli przeprowadzonych w I półroczu 2017 r. utrzymywały się na podobnym poziomie jak w I półroczu 2016 r. Kwota stwierdzonych nieprawidłowości wyniosła 2,7 mld zł i była nieznacznie niższa (o 3,6 proc.) niż w analogicznym okresie roku poprzedniego. W całym 2017 r. stwierdzono nieprawidłowości na kwotę 5,5 mld zł, tj. o 28 proc. mniejszą niż w całym 2016 r.

Zmniejszyła się z 29,3 tys. w 2015 r. do 23 tys. w 2016 r. oraz 18,5 tys. w 2017 r. liczba kontroli rozliczeń VAT przeprowadzonych przez urzędy skarbowe. Przy mniejszej liczbie kontroli, wzrósł z 77 proc. w 2015 r. do 79 proc. w 2016 r. oraz 83 proc. proc. w 2017 r. udział kontroli, w których stwierdzono nieprawidłowości.

W 2017 r. wszedł w życie także szeroki pakiet zmian uszczelniających VAT

Wdrożono rozwiązania nakierowane na eliminację oszustw oraz poprawę ściągalności tego podatku. W  ramach pakietu zlikwidowano rozliczenia kwartalne dla podatników innych niż mali podatnicy oraz możliwość rozliczeń kwartalnych w okresie pierwszego roku  od rejestracji. Zmodyfikowano także zasady dokonywania zwrotów VAT w terminie 25 - dniowym.  Przywrócono również sankcje podatkowe za nierzetelne rozliczanie podatku VAT oraz podwyższono kary za wystawianie i posługiwanie się fałszywymi fakturami. Rozszerzono zakres stosowania mechanizmu odwróconego obciążenia.

W ramach pakietu uszczelniającego wprowadzono również zmiany w zakresie rejestracji i wykreślania podatnika z rejestru podatników VAT. Urzędnik może nie zarejestrować podmiotu, gdy w wyniku jego weryfikacji, okazuje się, że podmiot nie istnieje, bądź nie ma możliwości skontaktowania się z nim. Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Finansów urzędy skarbowe zintensyfikowały weryfikację podmiotów przy pierwszej rejestracji na potrzeby podatku VAT. Ministerstwo Finansów nie analizowało jednak czasu trwania rejestracji. Kontrola NIK wykazała, że każdorazowe sprawdzanie podmiotów przed zarejestrowaniem znacznie wydłużyło ten  proces. Zdaniem Izby należy rozważyć, czy ustalony wytycznymi Ministra Finansów zakres weryfikacji nie narusza prawa do prowadzenia działalności gospodarczej.

Jednocześnie NIK zauważa, że we wszystkich kontrolowanych urzędach skarbowych  z opóźnieniem  sprawdzano  i wykreślano z rejestrów podatników VAT,  co do których wystąpiły ku temu przesłanki. W rezultacie rejestry nie zawsze były dostatecznie szybko aktualizowane.  Świadczy to  o niewystarczającym nadzorze Ministra Finansów w tym zakresie oraz o nierzetelnym działaniu urzędów, w których taka nieprawidłowość wystąpiła.

Oprócz rozwiązań prawnych stopniowo wprowadzano także narzędzia informatyczne, wykorzystujące dane z obowiązkowo składanych przez podatników informacji o prowadzonej ewidencji na potrzeby VAT - m.in. JPK_Analizer i JPK_Lunetka. Dostęp urzędów skarbowych do jednolitych plików kontrolnych oraz centralnie identyfikowanych niezgodności w rozliczeniach podatników i ich kontrahentów usprawnił weryfikację deklarowanych przez przedsiębiorców kwot podatku naliczonego i należnego, w tym weryfikację zasadności deklarowanych zwrotów VAT.  Proces ten był ograniczony, gdyż obowiązek raportowania JPK_VAT przez wszystkich podatników VAT wprowadzony był stopniowo - od 1 lipca 2016 r. dla dużych przedsiębiorców, następnie od początku 2017 r. dla małych i średnich.  Objęcie obowiązkiem raportowania JPK_VAT ostatniej, najliczniejszej grupy podatników VAT  - mikroprzedsiębiorców - nastąpiło w 2018 r.  

NIK stwierdziła, że w 10 kontrolowanych urzędach skarbowych rzetelne weryfikowano zasadność  zadeklarowanych przez podatników zwrotów, analizując okoliczności mogące mieć wpływ na ich wypłatę oraz podejmując w uzasadnionych przypadkach kontrole podatkowe. Nie stwierdzono przypadków długotrwałego i nieuzasadnionego wstrzymywania należnych zwrotów VAT.

W badanych urzędach skarbowych prawidłowo typowano podmioty do kontroli. Udział kontroli, w których stwierdzono nieprawidłowości wzrósł z 76 proc. w 2015 r. do 77 proc. w 2016 r., oraz ponad 83 proc. w I półroczu 2017  r.

Jednak niezadowalające było tempo reakcji na zidentyfikowane zagrożenia. W połowie zbadanych przez NIK urzędów skarbowych, w których przeanalizowano ponad 130 spraw, kontrole podejmowano kilka miesięcy po ustaleniu istotnych przesłanek do ich przeprowadzenia.  NIK zwraca także uwagę na przypadki nieuzasadnionych przerw w prowadzeniu postępowań podatkowych i opóźnień w kierowaniu spraw do wszczęcia postępowań karnych skarbowych.

Izba podkreśla, że niski był poziom wpłat podatku wymierzonego po kontrolach zarówno urzędów skarbowych jak i urzędów celno-skarbowych, a przed 1 marca 2017 r. urzędów kontroli skarbowej. Podatek wymierzany był w dużej części podmiotom działającym w sposób fikcyjny, które na etapie kontroli nie prowadziły już działalności, a kontakt z nimi był utrudniony lub nie było go wcale. Decyzje wydawane były często tzw. „słupom”, które jedynie firmowały fikcyjną działalność. W rezultacie w niewielkiej części udawało się odzyskać wyłudzony VAT.  

Wyraźny wzrost dochodów budżetu państwa z podatku od towarów i usług w 2017 r. wystąpił w okresie dobrej - kolejny rok z rzędu - sytuacji gospodarczej. Zdaniem NIK za wcześnie, aby stwierdzić, że osiągnięta poprawa ściągalności VAT będzie trwała. Nadal występują poważne zagrożenia dla gromadzenia dochodów z tego podatku. Wymagają one intensywnych działań służb podległych Szefowi Krajowej Administracji Skarbowej, wspartych nowymi narzędziami analitycznymi mającymi na celu usprawnienie oraz przyspieszenie reakcji na rozpoznawane ryzyka.

Dlatego w wyniku kontroli Izba za zasadne uznała przygotowanie kolejnych rozwiązań usprawniających pobór VAT i  ograniczających jego wyłudzanie.

Do najważniejszych z nich należą:

• mechanizm podzielonej płatności;
• system teleinformatyczny izby rozliczeniowej (STIR);
• publiczny rejestr rachunków bankowych podatników do rozliczeń VAT;
• centralny rejestr faktur.

Uwagi i wnioski NIK

NIK nie stwierdziła nieprawidłowości w działaniach Ministra Finansów. Jednak zdaniem Izby wyniki kontroli wskazują na potrzebę:

• zintensyfikowania prac w zakresie przygotowania oraz wykorzystania nowoczesnych narzędzi informatycznych do analizy obszarów wysokiego ryzyka oraz typowania podmiotów do kontroli w celu usprawnienia oraz przyspieszenia reakcji służb podległych Szefowi Krajowej Administracji Skarbowej na rozpoznane zagrożenia;
• wzmocnienia nadzoru nad realizacją zadań urzędów skarbowych w zakresie:
• rejestracji podatników, w tym na rzecz jednolitego sposobu postępowania oraz przeciwdziałania nieuzasadnionym opóźnieniom w wykreślaniu z rejestrów VAT podmiotów nierzetelnych,
• spraw karnych skarbowych, w tym wszczynania postępowań przygotowawczych.
• usprawnienia procesu rejestracji podatników, także w celu ograniczenia przypadków przedłużania się ich weryfikacji;
• monitorowania skuteczności wprowadzanych rozwiązań mających uszczelnić system podatku VAT i poprawić efektywność jego poboru;
• szybkiego wdrażania kolejnych rozwiązań mających na celu ograniczenie procederu wyłudzania VAT, jeżeli dotychczas wprowadzone będą niewystarczające.